Η Βόρειος Ήπειρος παρούσα στα επαναστατικά κινήματα!..

➤  Γράφει ο ΝΙΚΟΣ Θ. ΥΦΑΝΤΗΣ

Στον ενιαίο κορμό της Ηπείρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα ανθούσαν οι περίφημες σχολές των Ιωαννίνων και της Μοσχόπολης, μοναδικά πνευματικά κέντρα του υπόδουλου έθνους. Από τις σχολές αυτές ωφελήθηκαν ανυπολόγιστα, εκτός από την Ήπειρο, η Μακεδονία, η Θεσσαλία και η Αλβανία. Την ίδια εποχή παρατηρείται και οικονομική άνθηση χάρη στα ξενιτεμένα παιδιά της στην Βενετία, Ευρωπαϊκή Τουρκία και Κεντρική Ευρώπη. Όταν επικρατούσε παντού η αμάθεια και η αθλιότητα, στην Ήπειρο ιδρύονταν σχολεία, εκκλησίες και άλλα ιδρύματα. Μιλούμε για τους αιώνες που, κατά τον Π. Αραβαντινό, η σουλτανική διοίκηση ήταν «λίαν χαλαρά». Από τα μέσα του 17ου αι. η κατάσταση επιδεινώνεται. Οι Τούρκοι οργίζονται από τη συμμετοχή των Ηπειρωτών στα επαναστατικά κινήματα (όπως το τολμηρό κίνημα του Διονυσίου του Φιλοσόφου το 1611) και παίρνουν αυστηρά μέτρα με θλιβερές συνέπειες για την Ήπειρο.

Οι κάτοικοι του Βορείου Ηπειρωτικού τμήματος, που έμεινε να λέγεται Βόρειος Ήπειρος, δίνουν το παρόν στα επαναστατικά κινήματα. Οι Χειμαρριώτες, που πρωτοστατούν, συμμετέχουν ενεργά στους Βενετοτουρκικούς πολέμους στα 1570, 1664 και 1769 στο πλευρό των Βενετών.

Ιδιαίτερα να αναφερθούμε στην ανταρσία του 1565 και στην αποτυχία της. Οι Τούρκοι εξοργισμένοι συμπεριφέρονται σκληρά. Ολόκληρα χωριά καταστράφηκαν, μεγάλος αριθμός κατοίκων αναγκαστικά αλλαξοπίστησε, με αποτέλεσμα να αρχίσει η μείωση και συρρίκνωση του χριστιανικού στοιχείου της περιοχής και η αλλοίωση της εθνολογικής συνοχής του. 

Ο θρήνος και η οδύνη των κατοίκων που ακολούθησε την αποτυχία του κινήματος αποτυπώνεται στο γνωστό δημοτικό τραγούδι της «Δεροπολίτισσας»: Μωρ’ Δεροπολίτισσα, μωρ’ καημένη / μωρ’ Δεροπολίτισσα ζηλεμένη / Σύντα πας στην εκκλησιά / με λαμπάδες με κεριά / και με μόσχο θυμιατά / για προσκύνα και για μας / και για μας τους Χριστιανούς / που μας σφάζουν σαν τ’ αρνιά / σαν τ’ αρνιά της Πασχαλιάς / τα κατίκια τ’ Αϊ-Γιωργιού.

Με την έναρξη του παιδομαζώματος (1580) οι Βορειοηπειρώτες αρνήθηκαν τον δυσβάσταχτο φόρο του αίματος. Η άρνησή τους προκάλεσε πάλι τους Τούρκους, οι οποίοι επιδόθηκαν με ζήλο σε φυλακίσεις, σφαγές και λεηλασίες. Σ’ αυτή την εποχή, που «έχαν’ η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα», αναφέρεται το δημοτικό τραγούδι που στέλνει κατάρες και αναθέματα στο βασιλιά (Σουλτάνο) για την αιμορραγία του Παιδομαζώματος:

Ανάθεμά σε βασιλιά και τρισανάθεμά σε

με το κακό οπ’ όκαμες με το κακό που κάνεις.

Στέλνεις, δένεις τους γέροντες, 

τους πρώτους, τους παπάδες.

Να μάσεις παιδομάζωμα, να κάμεις γενιτσάρους.

Κλαίν’ οι γοναίοι τα παιδιά,

κι αδερφές τ’ αδέρφια.

Κλαίγω κι εγώ και καίγομαι, 

κι όσο να ζω θα κλαίω.

Πέρσυ πήραν το γιόκα μου, 

φέτο τον αδερφό μου.

Οι Χειμαρριώτες και πολλοί από άλλες περιοχές πρόσφεραν βοήθεια στο χριστιανικό στόλο που κατανίκησε, στην ιστορική ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571), την τουρκική Αρμάδα και αναπτέρωσε το ηθικό και τις ελπίδες των υπόδουλων.

Οι Τούρκοι, μετά την κατάκτηση της Ηπείρου, διέβλεψαν τη μαχητικότητα και το θάρρος των κατοίκων και τους παραχώρησαν ορισμένα «προνόμια», με σκοπό να τους χρησιμοποιούν στις πολεμικές τους επιχειρήσεις. Διατήρησαν το δέκατο από τις ιδιοκτησίες τους και το δικαίωμα να έχουν άλογα και στρατιώτες, με τον όρο να εκστρατεύουν με τους Τούρκους, όταν τους καλούσαν. Αυτοί ήταν οι Σπαχήδες, που ύψωναν δικά τους χριστιανικά λάβαρα με την εικόνα του Αγίου Γεωργίου.

Αργότερα οι Τούρκοι, επειδή φοβήθηκαν μήπως οι Σπαχήδες κινηθούν εναντίον τους, τους ανάγκασαν, προκειμένου να διατηρήσουν το αξίωμά τους, να ασπαστούν τον μουσουλμανισμό. Τολμηροί και γενναίοι ήταν οι Σπαχήδες της Περιφέρειας Αργυροκάστρου. Ο εξισλαμισμός των Σπαχήδων συνέτεινε στην αύξηση του τουρκικού πληθυσμού, ο οποίος, κατά τον Π. Αραβαντινό (χρονογραφία Ηπείρου Α’), ήταν λιγότερος από το ένα πέμπτο του πληθυσμού της περιοχής.

Παρόλες τις διώξεις, τα σκληρά μέτρα και την πυκνή προσέλευση στον ισλαμισμό κατά τον 17ο αιώνα, οι κάτοικοι των βορείων περιοχών της Ηπείρου συνεχίζουν τους εθνικούς αγώνες. Τους συναντούμε να μάχονται στο πλευρό των Βενετών στον Βενετοτουρκικό πόλεμο του 1684. Ο Βενετός Μοροζίνης τους υπόσχεται απελευθέρωση. Μετά την κατάληψη της Πρέβεζας και του φρουρίου της Άρτας, παίρνουν θάρρος οι Ηπειρώτες του Βορείου τμήματος και με πρώτους τους Χειμαριώτες ξεσηκώνονται. Το κίνημα καταπνίγεται από τον υπερέχοντα τουρκικό στρατό και τα πεδινά χωριά της Χειμάρας καταστρέφονται. Οι Χειμαριώτες, έχοντας ορμητήριο τις απόκρημνες βουνοκορφές των Κεραυνίων, δεν υποκύπτουν και για αρκετό χρόνο συνεχίζουν μόνοι τους τον αγώνα.

Μετά το 1685 ο πόλεμος μεταξύ Τούρκων και Βενετών διεξάγεται στις βόρειες περιοχές της Ηπείρου. Αντικειμενικός σκοπός των Βενετών ήταν η κατάληψη του Αυλώνα, κέντρο εμπορικό και σημαντικό λιμάνι.

Σ’ αυτές τις πολεμικές περιπέτειες μεταξύ Τούρκων και Βενετών τους Βενετούς τους ακολουθούσαν και 3.000 Έλληνες από τις γύρω περιοχές. Οι Βενετοί κατέλαβαν τον Αυλώνα, αλλά αναγκάστηκαν να τον εγκαταλείψουν μετά από ισχυρή τουρκική πίεση. Σ’ αυτά τα χρόνια, είναι βεβαιωμένο, ότι χάθηκαν πολλοί Έλληνες και χύθηκε πολύ αίμα.

Σε όλα τα μέρη της Ελλάδος, όπου παρατηρούνται επαναστατικά κινήματα, αναφέρεται και συμμετοχή Βορειοηπειρωτών. Ο Δημήτριος Ευαγγελίδης (Βόρειος Ήπειρος, 1919) αναφέρει αρκετούς Βορειοηπειρώτες που συμμετείχαν σε διάφορα επαναστατικά κινήματα.

Όλοι αυτοί οι ξεσηκωμοί, κυρίως των ορεινών περιοχών, όπως η Χειμάρα, έκαμαν την τουρκική διοίκηση να επιβάλει βαρείς και δυσβάσταχτους φόρους και να αναγκάσει τους ντόπιους πληθυσμούς, για να απαλλαγούν από τα δεινά, να προσέλθουν στον μουσουλμανισμό.

Από την εποχή αυτή, εποχή των κατατρεγμών και του ακούσιου εξισλαμισμού, παρατηρείται σοβαρή μεταβολή του εθνολογικού χάρτη της Βαλκανικής. Πρόκειται για μια αξιοπρόσεκτη περίοδο, που κράτησε παραπάνω από αιώνα, και αποδείχτηκε κρίσιμη για τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Βορείου Ηπείρου. Ο Πουκεβίλ γράφει ότι γύρω στα 1760, μέσα σε μια μέρα, εξισλαμίστηκαν 36 χωριά του Πωγωνίου. Αυτοί οι αρνησίθρησκοι άρχισαν να λεηλατούν και να καταστρέφουν γειτονικά χωριά της Κολωνίας και του Λεσκοβικίου.

Τη χρονική αυτή περίοδο παρατηρείται και το φαινόμενο του κρυπτοχριστιανισμού των κατοίκων της Σπαθίας, μιας περιοχής που βρίσκεται ανάμεσα στο Ελμπασάν και το Μπεράτι. Οι Σπαθιώτες κρυπτοχριστιανοί, θυμίζουν τους πρώτους χριστιανούς των ρωμαϊκών χρόνων, Όπως εκείνοι τελούσαν τις ιερές τελετές στις κατακόμβες, έτσι και οι κρυπτοχριστιανοί, την ημέρα παρουσιάζονταν μουσουλμάνοι και τη νύχτα χριστιανοί, τελώντας τα θρησκευτικά τους καθήκοντα σε υπόγειες εκκλησίες.

Ίσως, αυτή την εποχή με τους άγριους κατατρεγμούς, να κατοικήθηκε και το Σούλι. Πολλοί αναζήτησαν και βρήκαν καταφύγιο στα απόκρημνα βουνά της Κασσωπαίας, σε περιοχή που ο κίνδυνος του εξισλαμισμού απομακρυνόταν. Η ζωή τους ήταν φτωχή, αλλά ζούσαν ανεξάρτητα και ελεύθεροι.

ΠΡΩΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ